JEARSOESVOETE, RELASJOVNE JÏH STUVREHTIMMIE
Daerpiesvoetide dotkedh maanaj jïh noeri luvnie mah nåake dååjresh åtneme jallh nåake tsiehkiej nuelesne byjjenieh, vuesehte man vihkele lea jearsoesvoetem, hijven relasjovnh jïh viehkiem utnedh domtesh, impulsh jïh dåemiedimmiem stuvrehtidh juktie sjïdtemem, evtiedimmiem jïh lïeremem eevtjedh (Howard Bath, 2009). Daah golme suerkieh sïejhme vihkeles daerpiesvoeth gaajhki maanaj luvnie buerkiestieh, jïh hijven klaasse- jïh lïeremebyjresh sjugniedieh gosse dejtie meatan vaalta skuvlen aarkebiejjien sïjse.
1. Jearsoesvoete
Jearsoesvoetem dååjredh lea ellen vihkielommes maanaj jieliedisnie. Maanah geerve almetjh daarpesjieh mejtie maehtieh leajhtadidh. Jearsoe ektiedimmie dovne aktem faktovrem åtna mij vaarjele jïh aktem faktovrem mij sjïdtemem eevtjie (Kvello, 2015).
Jeerehte almetjistie almetjasse maam satne dååjroe goh jearsoe, jïh lea jearohke aarebi dååjrehtimmijste. Såemies learohkh reaksjovnemöönsterem utnieh mah maehtieh jïermijesvoeten vööste vååjnedh, fer dramatiske, ov-veanhtadihks jïh sturrije. Maahta dagkerh reaksjovnh guarkedh goh vaejvieh jïh fåantoej gaavhtan årrodh mejtie eah haalvoeh. Dah maehtieh dejtie olkese vuesiehtidh (gæljodh, gærrodh, baataridh jïh vielie) jïh dejtie sijjen sisnjelen utnedh (passijve jïh sjeavohth, antanadtedh jïh vielie). Maahta lissiehtamme jearsoesvoetem tseegkedh jis unnemes aktem geerve almetjem åtna mij maanan domtesh guarkoe; akte mij maanam dåarjohte, goerkesem vuesehte jïh viehkiem vadta nåake domtesh stuvrehtidh.
2. Relasjovne
Gaajhkh maanah jïh noerh hijven relasjovnh daarpesjieh mah guhkiem ryöhkoeh. Relasjovne lohkehtæjjan jïh learohken gaskem lea joekoen vihkele learohki lïeremen jïh tråjjen gaavhtan (Hattie, 2009), jïh lea joekoen vihkele dan emosjonelle, kognitijve jïh sosijaale evtiedimmien gaavhtan.
Relasjovnemaahtoe skuvlesne lea skuvlebarkiji vuajnoej bïjre maanide jïh noeride, voerkesvoeten bïjre jïjtse dåemiedæmman jïh jïjtsh domtesh gosse edtja joekehts learohki dåemiedimmiem gïetedidh. Faagemaahtoe jïh relasjovnemaahtoe sinsitniem dåarjoehtieh guktie fïerhten learohken daerpiesvoeth, domtesh jïh faageles nuepieh vuajna. (Lund, 2017).
3. Stuvrehtimmie jïh ektiestuvrehtimmie
Domtesh mijjen dahkoeh baajnehtieh, jïh mijjieh daarpesjibie dahkoej duakan vuejnedh juktie guarkedh mij dejtie juhtiehtieh. Gellie maanah eah leah lïereme jïjtjemse jaskoehtidh, jïh geerve almetjh daarpesjieh mah maehtieh sijjem «ektiestuvrehtidh» gosse domtesh fer tjarke sjidtieh. Naakede dehtie ellen vihkielommesistie ij leah faamoem jïh giehtjedimmievuekieh nuhtjedh, men eadtjohke goltelæjjine årrodh, frustrasjovnh dåastodh jïh maanan jïjtjestuvrehtimmiem dåarjoehtidh sjiehteleslaakan. Jeenjesidie joekehts daajestimulijh maehtieh dejtie viehkiehtidh soelkenidh jallh vielie eadtjohke sjïdtedh, v.g. viehkine jaskoehtihks jallh lustes musihkeste.
Maanah mah viehkiem åadtjoeh nåake jallh geerve domtesh stuvrehtidh, jïh soptsestidh dan bïjre maam dååjroeh, hijven haarjanimmiem åadtjoeh domtesidie jïjtjh stuvrehtidh. Jearsoesvoete jïh hijven relasjovnh leah eevre vihkeles jis edtja stuvrehtimmine dåemiedimmeste barkedh.
Vierhtieh
«Folkehelse og livsmestring i skolen» (Ringereide og Thorkildsen, RVTS Sør), PEDLEX
Øverlien, C., Hauge, M. I., & Schultz, J. H. (Red.) (2016). Barn, vold og traumer. Møter med unge i utsatte livssituasjoner. Universitetsforlaget